Tôi đã thử không ít hệ điều hành lạ — từ những bản live USB như Tails đến những distro nhỏ xíu để hồi sinh máy tính cũ — và cuối tuần vừa rồi tôi tiếp tục cắm Ventoy vào, khởi động bốn bản hệ điều hành thử nghiệm kỳ lạ nhất mà tôi tìm được. Mục tiêu không phải để thay đổi thói quen làm việc, mà là để cảm nhận cách các dự án này “chơi” với phần cứng và phần mềm — giống như thử những thể loại game indie kỳ quặc: nhiều ý tưởng hay, nhưng chưa hoàn thiện để thành hit đại chúng.
Tôi đã phải chạy một số cái trong máy ảo (ReactOS) và cài trực tiếp trên chiếc Dell Inspiron cũ (Damn Small Linux). Những quan sát sau đây dựa trên trải nghiệm thực tế: thời gian khởi động, khả năng chạy ứng dụng (Firefox, 7-Zip, Minecraft, FreeDoom), và độ tương thích phần cứng. Dưới đây là tường thuật chi tiết từng “nhân vật” trong vũ trụ hệ điều hành thử nghiệm này.
ReactOS
Bản sao Windows mở mã nguồn, phát triển hơn 27 năm
ReactOS là nỗ lực tái tạo trải nghiệm Windows theo hướng mã nguồn mở mà không dùng mã của Microsoft. Mục tiêu của dự án là chạy ứng dụng Windows 32-bit mà không cần Windows thực thụ.
Tôi đã thử ReactOS trong máy ảo. Quá trình cài đặt gợi nhớ Windows XP: màn hình cài dạng chữ màu xanh, cảm giác như du hành về năm 2001. Nhiều ứng dụng 32-bit cũ chạy ổn—Firefox và 7-Zip khởi động được—nhưng các phần mềm cần thư viện hiện đại thường bị crash hoặc không khởi chạy. ReactOS có Application Manager kèm catalog các ứng dụng đã được kiểm duyệt, cho phép tải về trực tiếp từ môi trường hệ điều hành.
ReactOS thể hiện tham vọng lớn và là minh chứng cho cộng đồng mã nguồn mở, nhưng ở trạng thái hiện tại nó vẫn chưa đủ chín để thay thế máy chính hàng ngày.
Logo ReactOS, biểu tượng hệ điều hành mô phỏng Windows mã nguồn mở
Damn Small Linux (DSL)
Chuyên gia hồi sinh phần cứng cổ — nhỏ nhưng biết điều
Damn Small Linux sinh ra từ câu hỏi: “Bao nhiêu là đủ để có một desktop hoạt động?” Phiên bản nguyên thủy chỉ vài chục MB; bản 2024 quay lại với khoảng 700MB, dựa trên antiX 23 i386 — nghĩa là nó nhắm vào CPU đời cũ: Pentium 4, thế hệ đầu Intel Core, và các laptop nhiều ký ức.
Tôi cài DSL trên chiếc Dell Inspiron có 4GB RAM; thời gian từ nhấn nút tới desktop chưa tới 15 giây — cảm giác nhanh như một game indie được tối ưu tinh tế cho phần cứng yếu. Hệ thống mang theo bộ ứng dụng cơ bản: trình duyệt, bộ office mã nguồn mở, file manager; driver mạng, âm thanh, USB được tự phát hiện tốt hầu hết. Tuy nhiên, DSL thiếu nhiều tiện nghi hiện đại và sẽ bó tay với tác vụ nặng CPU/GPU.
Giao diện desktop của Damn Small Linux trên laptop cũ, minh họa khả năng chạy mượt trên phần cứng kém
Damn Small Linux phù hợp như một “bộ nâng cấp tinh thần” cho máy cũ, không phải là hệ điều hành để bạn lướt web nặng hay chơi game mới.
Haiku
Khi BeOS được hồi sinh — nhanh, gọn nhưng cô lập
Haiku tiếp tục di sản của BeOS, hệ điều hành tập trung vào multimedia những năm 90. Haiku cố gắng giữ linh hồn BeOS trong khi mở rộng hỗ trợ phần cứng hiện đại.
Haiku boot rất nhanh, hầu như không có màn hình chờ — tương tự trải nghiệm “instant-play” mà game thủ thích: vào là chơi ngay. Deskbar (thanh công cụ) mang nguồn gốc BeOS; khi Be Inc. đóng cửa, hai thành phần đã được open-source và Haiku tận dụng phần đó để làm lõi giao diện. Trình duyệt mặc định WebPositive tồn tại nhưng gặp khó với các trang web hiện đại — nhiều trang không hiển thị đúng, tương tự như cố gắng chạy game đời mới trên engine cũ.
Haiku là sân chơi thú vị cho người thích khám phá hệ điều hành lịch sử, nhưng hạn chế về web và ứng dụng khiến nó khó dùng cho công việc hàng ngày.
Haiku OS chạy trên laptop HP, hình ảnh minh họa giao diện gọn và tốc độ khởi động
Deskbar của Haiku mở trên máy, tái hiện giao diện và triết lý thiết kế BeOS
Logo Haiku OS, biểu tượng dự án duy trì tinh thần BeOS
Redox OS
Viết bằng Rust, nhiều ý tưởng cho tương lai nhưng còn dang dở
Redox nổi bật vì được viết hoàn toàn bằng Rust — từ kernel tới thư viện C (tái hiện), driver và môi trường desktop Orbital. Cách tiếp cận này hứa hẹn hiệu năng và an toàn bộ nhớ tốt hơn các OS viết bằng C/C++ truyền thống.
Giao diện Redox quen thuộc với người dùng Linux, kèm theo một số ứng dụng: File Manager, calendar, một client Minecraft, và cả FreeDoom (game FPS mã nguồn mở dùng engine giống Doom). Redox khởi động nhanh, trong một số trường hợp nhanh hơn cả Pop!_OS nhờ thiết kế Rust. Tuy nhiên trải nghiệm vẫn chưa ổn định: nhiều app không hoạt động, thiếu menu chuột phải trên desktop và không có ứng dụng Settings hoàn chỉnh.
Redox là phòng thí nghiệm cho tương lai hệ điều hành — phong cách “prototype” như một bản demo gameplay độc đáo: nhiều ý tưởng, nhiều lỗi, nhưng đầy tiềm năng.
Redox OS chạy trên laptop HP, minh họa môi trường Orbital và giao diện còn nhiều chỗ phải hoàn thiện
Bảng tuần hoàn trong Redox, biểu tượng giao diện thử nghiệm và triết lý khoa học của dự án
Logo Redox OS, biểu tượng dự án viết hệ điều hành bằng Rust
Kết luận — Khi sự kỳ quặc trở thành lý do để khám phá
Không hệ điều hành nào trong số này có thể thay thế máy chính của bạn. ReactOS là minh chứng cho cuộc chơi bắt chước Windows nhưng chưa hoàn thiện; Damn Small Linux biến máy cũ thành thiết bị hữu dụng nhưng không dành cho tác vụ nặng; Haiku giữ được linh hồn BeOS nhưng bị giới hạn bởi hỗ trợ web; Redox mở ra viễn cảnh tương lai với Rust nhưng còn thô.
Với tư cách người thưởng thức công nghệ gần giống một game thủ khám phá indie, lý do tồn tại của những dự án này rất rõ: đó là đam mê, thí nghiệm, và ước mơ tạo ra cái mới — đôi khi cái mới không phải để phục vụ số đông mà để kích thích tư duy. Hãy chia sẻ trải nghiệm của bạn: bạn sẽ thử cài thử cái nào trước — ReactOS, DSL, Haiku hay Redox?
